Kitabül-Əmsilə (Əmsilə kitabı)

Kitabül-əmsilə

Bismillahir-rəhmanir-rəhim

Bil ki, məsdər kəlamın əslidir və ondan doqquz kateqoriya ayrılır:

Mazi (keçmiş zaman), müstəqbəl (indiki-gələcək zaman), ismi-fail (mübtəda), ismi-məful (tamamlıq), əmr, nəhy (qadağa), cəhd, nəfy (inkar) və istifham (sual ədatı).

Mazidən on dörd kateqoriya ayrılır: altısı müğayəb (iştirak etməyən biri barədə danışmaq), altısı müxatəb (birbaşa xitab olunan), ikisi isə nəfsi-mütəkəllimin hekayətidir (danışan kəsin özü haqda danışması). Altı müğayəbin üçü müzəkkər (kişi cinsi), üçü isə müənnəsdir (qadın cinsi).

Üç müzəkkərə (kişi cinsinə) dair misal:

ضرب، ضربا، ضربوا

O (kişi) vurdu; o ikisi vurdu; onlar vurdular.

Üç müənnəsə (qadın cinsinə) dair misal:

ضربت ضربتا، ضربن

O (qadın) vurdu; o ikisi vurdu; onlar vurdular.

Altı müxatəbin üçü müzəkkər, üçü isə müənnəsdir. Üç müzəkkərə dair misal:

ضربت، ضربتما، ضربتم

Sən vurdun; siz ikiniz vurdunuz; siz vurdunuz.

Üç müənnəsə dair misal:

ضربت، ضربتما، ضربتنّ

Sən vurdun; siz ikiniz vurdunuz; siz vurdunuz.

Nəfsi-mütəkəllimin danışığı isə ikidir. Misal olaraq:

ضربت، ضربنا

Mən vurdum; biz vurduq.

Müstəqbəldən (indiki-gələcək zaman) də on dörd kateqoriya ayrılır: Altısı müğayəb, altısı müxatəb, ikisi də nəfsi-mütəkəllimin hekayətidir. Altı müğayəb olanın üçü müzəkkər, üçün müənnəsdir. Üç müzəkkərə dair misal:

يضرب، يضربان، يضربون

O (kişi) vurur; o ikisi vurur; onlar vururlar.

Üç müənnəsə dair misal:

تضرب، تضربان، يضربن

O (qadın) urur; o ikisi vurur; onlar vuvurlar.

Altı müxatəbin üçü müzəkkər, üçü isə müənnəsdir. Üç müzəkkərə dair misal:

تضرب، تضربان، تضربون

Sən vurursan; siz ikiniz vurursunuz, sizlər vurursunuz.

Üç müənnəsə dair misal:

تضربين، تضربان، تضربن

Sən vurursan; siz ikiniz vurursunuz, sizlər vurursunuz.

Nəfsi-mütəkəllimin hekayəti olan iki kateqoriya dair misal:

أضرب، نضرب

Mən vururam; biz vururuq.

İsmi-faildən (mübtəda) altı kateqoriya ayrılır: Üçü müzəkkər, üçü isə müənnəsdir. Üç müzəkkərə dair misal:

ضارب، ضاربان، ضاربون،

(K.c.) Vuran; iki vuran; vuranlar.

Üç müənnəsə dair misal:

ضاربة، ضاربتان، ضاربات

(Q.c.) Vuran; iki vuran; vuranlar.

İsmi-məful (tamamlıq) da altı kateqoriyaya ayrılır: Üçü müzəkkər, üçü isə müənnəsdir. Üç müzəkkərə dair misal:

مضروب، مضروبان، مضروبون

(K.c.) Vurulan; iki vurulan; vurulanlar.

Üç müənnəsə dair misal:

مضروبة، مضروبتان، مضروبات

(Q.c.) Vurulan; iki vurulan; vurulanlar.

Əmr feilindən on dörd kateqoriya ayrılır: Altısı müğayəb, altısı müxatəb, ikisi isə nəfi-mütəkəllimin hekayətidir. Altı müğayəbin üçü müzəkkər, üçü isə müənnəsdir. Müzəkkər olana dair misal:

ليضرب، ليضربا، ليضربوا

(K.c.) Vur; onlar ikisi vursun; onlar vursunlar.

Üç müənnəsə dair misal:

لتضرب، لتضربا، ليضربن

(Q.c.) Vur; onlar ikisi vursun; onlar vursunlar.

Altı müxatəbin üçü müzəkkər, üçü isə müənnəsdir. Üç müzəkkərə dair misal:

اضرب، اضربا، اضربوا

(K.c.) Sən vur; siz ikiniz vurun; siz vurun.

Üç müənnəsə dair misal:

اضربى، اضربا، اضربن

(Q.c.) Sən vur; siz ikiniz vurun; siz vurun.

İki nəfsi-mütəkəllimin hekayətinə dair misal:

لأضرب، لنضرب

Vurum; vuraq.

Nəhydən də on dörd kateqoriya ayrılır. Altısı müğayəb, altısı müxatəb, ikisi isə nəfsi-mütəkəllimin hekayətidir. Altı müğayəbin üçü müzəkkər, üçü isə müənnəsdir. Üç müzəkkərə dair misal:

لا يضرب، لا يضربا، لا يضربوا

(K.c.) O vurmasın; o ikisi vurmasın; onlar vurmasınlar.

Üç müənnəsə dair misal:

لا تضرب، لا تضربا، لا يضربن

(Q.c.) O vurmasın; o ikisi vurmasın; onlar vurmasınlar.

Üç müxatəbin də üçü müzəkkər, üçü isə müənnəsdir. Üç müzəkkərə dair misal:

لا تضرب، لا تضربا، لا تضربوا

(K.c.) Vurma; siz ikiniz vurmayın; onlar vurmasınlar.

Üç müənnəsə dair misal:

لا تضربى، لا تضربا، لا تضربن

(Q.c.) Vurma; siz ikiniz vurmayın; onlar vurmasınlar.

İki nəfsi-mütəkəllimin hekayətinə dair misal:

لا أضرب، لا نضرب

Vurmayım; vurmayaq.

Cəhdən də on dörd kateqoriya ayrılır: Altısı müğayəb, altısı müxatəb, ikisi isə nəfsi-mütəkəllimin hekayətidir. Altı müğayəbin üçü müzəkkər, üçü isə müənnəsdir. Üç müzəkkərə dair misal vuraq:

لم تضرب، لم تضربا، لم يضربن

(K.c.) O vurmayıb; o ikisi vurmayıb; onlar vurmayıb.

Üç müənnəsə dair misal:

لم تضرب، لم تضربا، لم يضربن

(Q.c.) O vurmayıb; o ikisi vurmayıb; onlar vurmayıb.

Altı müxatəbin də üçü müzəkkər, üçü isə müənnəsdir. Üç müzəkkərə dair misal:

لم تضرب، لم تضربا، لم تضربوا

(K.c.) Sən vurmamısan; siz ikiniz vurmamısınız; sizlər vurmamısınız.

Üç müənnəsə dair misal:

لم تضربى، لم تضربا، لم تضربن

(Q.c.) Sən vurmamısan; siz ikiniz vurmamısınız; sizlər vurmamısınız.

İki nəfsi-mütəkəllimin hekayətinə dair misal:

لم أضرب، لم نضرب

Mən vurmamışam; biz vurmamışıq.

Nəfydən də on dörd kateqoriya ayrılır: Altısı müğayəb, altısı müxatəb, ikisi isə nəfsi-mütəkəllimin hekayətidir. Altı müğayəbin üçü müzəkkər, üçü isə müənnəsdir. Üç müzəkkərə dair misal:

لا يضرب، لا يضربان، لا يضربون

(K.c.) O vurmur; o ikisi vurmur; onlar vurmurlar.

Üç müənnəsə dair misal:

لا تضرب، لا تضربان، لا يضربن

(Q.c.) O vurmur; o ikisi vurmur; onlar vurmurlar.

Altı müxatəbin də üçü müzəkkər, üçü isə müənnəsdir. Üç müzəkkərə dair misal:

لا تضرب، لا تضربان، لا تضربون

(K.c.) Vurmursan; siz ikiniz vurmursunuz; sizlər vurmursunuz.

Üç müənnəsə dair misal:

لا تضربين، لا تضربان، لا تضربن

(Q.c.) Vurmursan; siz ikiniz vurmursunuz; sizlər vurmursunuz.

İki nəfsi-mütəkəllimin hekayətinə dair misal:

لا أضرب، لا نضرب

Mən vurmuram; biz vurmuruq.

İstifhamdan da on dörd kateqoriya ayrılır: Altısı müğayəb, altısı müxatəb və ikisi nəfsi-mütəkəllimin hekayətidir. Altı müğayəbin üçü müzəkkər, üçü isə müənnəsdir. Üç müzəkkərə dair misal:

هل يضرب، هل يضربان، هل يضربون

(K.c.) Vururmu; o ikisi vururmu; onlar vururlarmı?

Üç müənnəsə dair misal:

هل تضرب، هل تضربان، هل يضربن

(Q.c.) Vururmu; o ikisi vururmu; onlar vururlarmı?

Altı müxatəbin üçü müzəkkər, üçü isə müənnəsdir. Üç müzəkkərə dair misal:

هل تضرب، هل تضربان، هل تضربون

(K.c.) Vurursanmı; siz ikiniz vurursunuzmu; sizlər vurursunuzmu?

Üç müənnəsə dair misal:

هل تضربين، هل تضربان، هل تضربن

(Q.c.) Vurursanmı; siz ikiniz vurursunuzmu; sizlər vurursunuzmu?

İki nəfsil-mütəkəllimin hekayətinə dair misal:

هل أضرب، هل نضرب.

Mən vururammı, biz vururuqmu?

“Cameül-müqəddimat” kitabından 

Hazırladı: Fərid Abdullah